Vreme čuda
Reditelj Goran Paskaljević je krajem osamdesetih uradio adaptaciju...
Reditelj Goran Paskaljević je krajem osamdesetih uradio adaptaciju romana "Vreme čuda" (1965) zajedno sa piscem, Borislavom Pekićem, stvarajući manevarski prostor za jedan (nezavršen) ciklus revizionističkih partizanskih filmova u kome se pobednici u ratu predstavljaju kao osioni, samoživi i brutalni izvršitelji nove ideologije koja u stvari nikako nije imala široku podršku u narodu, kako se pola veka smatralo. Iako srž problema sukoba primitivnog seoskog naroda sa progresivnom novom vlašću nalazi i u nekim filmovima Crnog talasa, ali i u satiričnom filmu „O pokojniku sve najbolje“ (Predrag Antonijević, 1984), alegorijsko novozavetno tretiranje glavnih likova je inherentno novom vremenu (ponovnog) buđenja nacionalnih mitova.
Naime, radnja se dešava sredinom 1945. u hercegovačkom selu Vitaniji (referenca na istoimeno mesto blizu Jerusalima u kome je Isus vaskrsao Lazara) u kojem se nova vlast bori za neprirodni Lebesraum, ništeći svu religioznu tradiciju. Otuda i ideja, da kad škola izgori u požaru, đaci se premeste u crkvu, čije zidove partizani prefarbaju krečom. „Čudom“ freske se samo vraćaju (uključujući i Raspeće iz manastira Studenica, najživopisniju sliku srpskog srednjovekovnog ikonopisanija).
Bahati vladar Nikodim se sukobljava bukvalno sa svima ne bi li staljinističkom retorikom ubedio zbunjeni narod da novo mora da pobedi staro. U svom zamešateljstvu pojavljuje se i hristolika figura gluvonemog lutalice koji mrtvog partizana Lazara diže iz mrtvih. Tražeći logički sled u svim oneobičenim događajima, Nikodin i Lazar ulaze u samodestruktivni ćorsokak, uništavajući svaku ljudskost, samilost, bratoljublje i sve ostale vrline Hristovih reči koje je preuzela nova komunističa retorika. Indikativni kraj filma u kojem se nekoliko puta vraćajuće freske iz kreča i same nestanu u istom, možda započinje čitav niz filozofskih apotoeza i isto tako padova koje preispituju režim i ideologiju u kojoj se našao pretežno srpski narod na koji je komunizam najviše delovao.
Ono, što međutim, stvara posebni skoro brehtijanski otklon od svojevrsne antropološke potrebe nacije da postavi i odgovori na neka ključna pitanja u drugoj polovini XX veka je potrebna distanca koju je katarza novih etničkih (i etičkih) sukoba i raspad zemlje odložila, zatamnila i trankvilovala. Tek kada je književno delo koje je nekoliko godina kasnije od pisca koji je mladost ostavio na Golom otoku stvorilo apartčika i disidenta postalo film koji je priznat u svetu, započeo je sunovrat nepripremljenog naciona koji je u tom trenutku imao oblik anđela spasenja i nacionalne katarze koja je skoro iste godine postala neshvatljiva tragedija i usud sa recidivima iz istog tog vremena odakle treba da stigne oprost.
Posmatrajući Paskaljevićev film van istorijskog konetksta može biti strateška greška jer denotacija vrednosti ovog filma proizilazi iz paradoksalnog vremenskog olujnog smiraja u kojem je trebalo pobrojati žrtve pošasti i dati im spokoj sećanja na stradanje, dok se istog trena zahuktava još veća i snažnija oluja (kasnije će jedna drugačija „Oluja“ okončati to istorijsko poglavlje) koja će pokušati da nespretno svede račune kako Drugog svetskog rata tako i pola veka komunističke vlasti stvarajući autentični Fin de siecle. Na izvestan način, ali mnogo ubedljivije, sličan umetnički modus operandi je imao ruski reditelj Pavel Lungin sa filmom Ostrvo 2006 koji je melanholičnom atmosferom kasnog Tarkovskog u formi lokalizovane i lične melodrame iskupljenja greha postavio čitav nacionalni Weltschmertz.
Autor teksta/Aleksandar S. Janković
